Naar aanleiding van signalen van scholen en culturele instellingen over toenemende intolerantie bij thema’s als religie, gender, seksualiteit en politieke opvattingen, organiseerden we in het najaar van 2024 twee publieke gesprekken. We delen hier de tips en handvatten van de aanwezige experts, scholen en makers.
Zo maak je taboe-onderwerpen bespreekbaar
Herken je dit? Je wilt culturele activiteiten rondom een bepaald thema bezoeken of aanbieden, maar ouders hebben bezwaar. Je wilt leerlingen hun eigen mening laten hebben, maar wat als je zelf ver van die mening afstaat? In je eigen lessen bepaal je zelf waar het over gaat. Ga je met je klas naar een voorstelling of museum dan heb je niet in de hand welke informatie jouw leerlingen krijgen, met als gevolg misschien wel lastige reacties in de klas of zelfs boze ouders.
Deze vier ingrediënten helpen om taboe-onderwerpen op een prettige manier te bespreken met kinderen en jongeren:
- Openheid
- Verbinding
- Veiligheid
- Kennis
1. Openheid
Als iets nooit besproken wordt, of sterker nog; als er niet over gesproken mag worden, geef je impliciet de boodschap dat het er niet mag zijn. Openheid is daarom essentieel in gesprekken over taboe-onderwerpen.
Zo creëer je meer openheid:
- Werk met thema’s die taboes doorbreken
Introduceer opdrachten waarbij leerlingen persoonlijke taboes of maatschappelijke kwesties onderzoeken. Door onderwerpen te bespreken en herkenbare voorbeelden te geven, weet de leerling dat hij/zij/hen niet ‘gek’ is en dat hij/zij/hen er mag zijn. - Maak het persoonlijk
Door zelf open en eerlijk te vertellen, voelen leerlingen dat ze ook open en vrijuit kunnen praten. Vind je het lastig om het persoonlijk te maken? Cultuuronderwijs kan helpen door in het gesprek terug te vallen op een herkenbare of vergelijkbare situatie in een voorstelling of tentoonstelling.
- Geef ruimte
Geef ruimte aan ieders visie, oordeel niet.
2. Verbinding
Om jezelf te kunnen/mogen zijn heb je voorbeelden en herkenning nodig. Zo leren jongeren ‘Ik ben niet alleen’ en ‘Wat ik vind, voel of denk is niet raar’.
Zo zorg je voor meer verbinding:
- Zet cultuuronderwijs in
Cultuuronderwijs is bij uitstek geschikt om de verbinding op te zoeken. Via muziek, theater, literatuur, beeldende kunst, fotografie, etc komen leerlingen in aanraking met andere – of juist herkenbare - ideeën en leefwerelden. Verbind kunst en cultuur met de persoonlijke leefwereld van de leerlingen, zodat ze hierop kunnen reflecteren en er actief bij betrokken raken. Cultuuronderwijs is een belangrijke tool binnen burgerschapsonderwijs en kan verschillende ingangen en mogelijkheden bieden.
- Zoek naar overeenkomsten
Breng diversiteit aan in de lessen of culturele bezoeken. Iedereen herkent zich ergens anders in en we zijn allemaal vanuit een andere (thuis)cultuur opgevoed. Door een breed spectrum aan te bieden, kunnen alle leerlingen zich ergens in herkennen. - Stimuleer het leren kennen van perspectieven
Laat leerlingen elkaar bevragen en perspectieven delen, zodat ze leren begrijpen dat anderen anders denken of voelen. Een van de deelnemers aan het publieke gesprek: "Het is essentieel om elkaars perspectief te kennen om tot wederzijds begrip te komen." - Ondersteun Codeswitching
Help leerlingen om soepel tussen verschillende contexten te schakelen, bijvoorbeeld tussen thuis, school en publieke settings. "Praktijk is de leermeester. Jongeren kunnen veel meer dan je denkt als het gaat om sociale codes."
3. Veiligheid
Een veilige omgeving is onontbeerlijk om vrijuit te kunnen zeggen wat je denkt en om te voorkomen dat gesprekken uit de hand lopen.
Zo creëer je veiligheid:
- Zorg voor een veilige omgeving
Zorg ervoor dat leerlingen weten dat hun mening gerespecteerd wordt, maar maak ook duidelijk dat dit binnen een kader van wederzijds respect moet blijven. - Spreek regels af
Spreek vooraf een paar regels af, zoals; praat vanuit jezelf, heb respect voor de mening van de ander en doe geen aannames. Geef leerlingen de ruimte om zelf regels toe te voegen, bijvoorbeeld; niet lachen, geen ‘oeh’ zeggen, je mag je vingers in je oren stoppen als je iets niet wilt horen. Herhaal de regels telkens als het nodig is. - Bewaak grenzen
Elke klas en elke leerling heeft een andere grens. Gebruik sociaal-emotionele ontwikkelingstools om leerlingen grenzen te leren aangeven. Zie er tijdens het gesprek op toe dat grenzen niet overschreden worden. Krijgen leerlingen een gastles? Blijf er dan bij om te zien of alle leerlingen genoeg ruimte krijgen en het gesprek veilig is voor jouw leerlingen. Voorbeelden van ontwikkelingstools: Ik + Jij = WIJ² of de Socratische dialoog. - Heb oog voor vrije keuze
Bedenk dat mensen normaal zelf kiezen of ze iets willen zien of doen. Op school hebben leerlingen die keuze soms niet. Merk je dat leerlingen moeite hebben met bepaalde onderwerpen of activiteiten? Willen ze eigenlijk liever weg? Heb daar oog voor. Dit is een leermoment, ook voor de andere leerlingen, in het grenzen leren aangeven.
- Zet kleine stappen
Ga niet te snel en vertel steeds vooraf wat je gaat bespreken of laten zien. Bedenk dat wat voor jou misschien heel logisch en normaal is, voor een ander nieuw of spannend kan zijn. Door kleine stappen te maken, heb je telkens de mogelijkheid om te controleren hoe elke leerling erbij zit.
4. Kennis
Voorkennis helpt om gesprekken voor te bereiden. Kennis gaat ook over aandacht hebben voor de (voor)kennis van leerlingen.
Zo zet je (voor)kennis in voor en tijdens gesprekken:
- Investeer in voorbereiding en voorkennis
Weet je wat er aan bod komt in een voorstelling of expositie? Zo word je niet verrast met vragen over een lastig thema. Ga op zoek naar informatie en verschillende meningen over het thema, zodat je weet wat er leeft en welke verschillende visies er rond een onderwerp zijn. - Zorg voor voorkennis bij leerlingen
Bespreek vooraf wat ze kunnen verwachten van bijvoorbeeld een theatervoorstelling en koppel dit aan een reflectie achteraf. "Als je leerlingen goed voorbereidt, begrijpen ze de context en krijgen ze meer respect voor het onderwerp." - Verplaats je in jezelf en de ander
Ken je eigen normen en waarden, maar zie die niet als ‘de’ waarheid. Alleen in Rotterdam wonen al meer dan 170 nationaliteiten met elk een eigen achtergrond en visie. Verplaats je in de ander. Bijvoorbeeld: hoe ziet een moeder van drie kinderen het verhaal van een leerkracht die net van de pabo komt en zelf geen kinderen heeft? Heb hier oog voor. - Tast kaders af
Bij leerlingen waar communicatie, bijvoorbeeld vanwege taalniveau of IQ, een drempel is, is het belangrijk om de kaders af te tasten, ook in de betekenis van woorden. Begin bijvoorbeeld bij de vraag 'Hoe gaat dit bij jou thuis?' En wat is 'thuis'? Wees er scherp op dat woorden voor iedereen een andere betekenis kunnen hebben. - Laat het curriculum los
Geef leerlingen ruimte om met elkaar in gesprek te gaan zonder te onderbreken op taal. Het geeft niet als ze dingen onhandig verwoorden, dat is op dat moment minder belangrijk.
Dit kunnen scholen doen
Ontwikkel een schoolbrede visie
Een schoolbrede visie geeft handvatten en zorgt ervoor dat leerkrachten en externe vakdocenten zich gesteund voelen. Bepaal waar jullie basis ligt; wat leren jullie de kinderen en welke onderwerpen bespreken jullie? Wat zijn de overeenkomsten, of juist de verschillen, onder jullie leerlingenpopulatie? Bepaal in hoeverre je vindt dat ouders betrokken moeten zijn bij de brede opvoeding vanuit school. Pas daar de mate en manier van informatie delen op aan.
Stimuleer samenwerking met andere scholen
Breng scholen uit verschillende sociaale-conomische achtergronden samen om inclusiviteit en dialoog te bevorderen. Laat bijvoorbeeld leerlingen van verschillende scholen samen naar een voorstelling gaan en een gezamenlijke opdracht uitvoeren.
Zorg voor betrokkenheid van diverse teams
Bij projecten en beleid is het cruciaal om een team samen te stellen met diverse culturele en professionele achtergronden. Zo verrijk je projecten met verschillende perspectieven.
Werk aan langdurige impact
Focus niet alleen op eenmalige projecten, maar probeer duurzaam contact en samenwerking tussen verschillende groepen te stimuleren.
Faciliteer culturele uitwisselingen
Organiseer activiteiten, waarbij leerlingen met verschillende achtergronden en uit gemeenschappen elkaar ontmoeten, zoals een gezamenlijke wandeling of creatieve oefening.
Investeer in pilot-testen
Gebruik pilots om vernieuwende methodes te testen, te evalueren en te verbeteren voor bredere toepassing. Marijke Heine (Montfort College): "De pilot van dit gezamenlijke project tussen twee scholen gaf ons veel waardevolle inzichten en feedback die we in een vervolgproject kunnen gebruiken."
Bevorder burgerschapsonderwijs
Integreer maatschappelijke thema’s in het curriculum, zoals uitsluiting, tolerantie en kansengelijkheid.
Wees zoveel mogelijk open naar ouders
We weten dat ouders moeite kunnen hebben met thema's als Lentekriebels en seksuele voorlichting, maar ook gender en religie. Ouders zijn immers zelf met een bepaald geloof of bepaalde visie opgevoed. Het gesprek voeren en elkaars achtergrond en waarden begrijpen, is noodzakelijk om een stap vooruit te zetten. Gebruik de tips hierboven om een open en eerlijk gesprek op gang te brengen.
Ondersteun medewerkers en leerlingen
Zorg voor een (externe) plek/persoon waar medewerkers en leerlingen terechtkunnen als ze het gevoel hebben dat ze niet veilig zijn om hun mening te geven of te zijn wie ze zijn. Kun je iets niet oplossen of bespreekbaar maken? Schakel dan een extern iemand in om te praten met de klas of misschien met de hele school, zoals Who Am I, COC, RADAR of SKSPRAAT.
"De school staat niet op zichzelf; het is onderdeel van de wereld."
Dit kunnen makers doen
Voer intensieve vooronderzoeken uit
Betrek diverse perspectieven in de voorbereidingsfase van kunstprojecten om blinde vlekken te minimaliseren.
Zorg voor voorkennis
Zorg ervoor dat performers en medewerkers weten met wat voor leerlingen ze te maken hebben, zodat ze zich op de doelgroep kunnen voorbereiden.
Betrek scholen en ouders in het maakproces
Door ze vroeg in het proces te betrekken, weten ze beter wat ze kunnen verwachten van een voorstelling of tentoonstelling. De performers kunnen ervaren voor welke doelgroep(en) ze spelen. Zo krijgen alle partijen meer oog voor elkaar en het zorgt voor verbinding.
Kies voor authenticiteit in representatie
Zorg ervoor dat personages en thema’s representatief en respectvol worden neergezet, zonder te vervallen in stereotypering.
Bepaal wat de context is van jouw cultuurprogramma
Niet alles hoeft een taboe-onderwerp te bevatten. Kies je wel voor een taboe-onderwerp, zet dan in op een volledige lading van het onderwerp.
Wees scherp op contactmomenten
Bepaal waar en wanneer er een ontmoeting tussen maker, performer, ouder en/of publiek plaatsvindt in een maakproces. Wees op deze punten scherp op een open, eerlijk en veilig gesprek.
Faciliteer gemengde publieksgroepen
Creëer een mix van deelnemers of toeschouwers met verschillende achtergronden, zodat ze elkaar kunnen inspireren en uitdagen. Floris van Delft (Wat we doen): "Het publiek is onderdeel van het kunstwerk. Het delen van verschillende perspectieven maakt een voorstelling sterker."
Gebruik kunst als gesprekstarter
Laat kunstwerken of optredens aanleiding zijn voor diepgaande dialogen over complexe thema’s zoals inclusiviteit en identiteit. Voorbeeld: "We gebruikten een scène over een stadsmarinier met een hoofddoek om culturele verschillen bespreekbaar te maken, maar hadden geen rekening gehouden met de culturele impact van het afdoen van deze hoofddoek in een andere scène als ander personage."
Creëer veilige reflectieruimtes
Maak na voorstellingen ruimte voor dialoog, waar leerlingen hun gevoelens kunnen delen en van elkaar kunnen leren.
Stimuleer participatieve kunstvormen
Laat deelnemers zelf kunst creëren om hen actief deel te laten uitmaken van het proces en hun eigen verhaal te laten vertellen. "In workshops ontwikkelden jongeren een eigen artistiek product op basis van hun ervaringen. Daarmee linken ze hun ervaringen aan kunst."
"Wij moeten onze onderzoeksfase zo vormgeven dat we zelf tegen onze blinde vlekken oplopen."
Organisaties die kunnen helpen bij het bespreekbaar maken van taboes
Verder lezen en verder praten?
Op deze plekken vind je meer informatie en tips over cultuuronderwijs.
Dit onderwerp levert voortdurend nieuwe inzichten op, dus deel vooral jouw inzichten en tips via info@kc-r.nl, zodat wij dit kennisdocument steeds kunnen aanvullen.