Oprechte interesse in de ander maakt taboes bespreekbaar

De taboes waar het hier (niet) over gaat, hebben veelal te maken met religie, gender, seksualiteit en politieke opvattingen. Hoe deze taboeonderwerpen zichtbaar en herkenbaar te maken in de klas bespreken de volgende gasten:

• Floris van Delft, Rotterdamse maker, regisseur en artistiek directeur bij WAT WE DOEN, een theaterorganisatie waarbij maatschappelijke vraagstukken centraal staan.
• Ahmet Dikbaş, docent en programmaleider burgerschap bij Programmabureau Strategie & Gelijke kansen Albeda NEXT.
• Marijke Heine, docent kunst en CKV (Montfort College, Rotterdam), seniordocent vakdidactiek (Breitner Academie, Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten) en maker. 

De host van het gesprek is Hizir Cengiz, journalist en moderator met een focus op identiteit en diversiteit. Theatermaker en action-writer Laura van Dolron schrijft tijdens het gesprek live een reflectie die ze ook voordraagt.

Luister hier het gesprek terug!

Tekst gaat verder onder de foto

Conventies en voorbereiding

“Als er een mix van traditionele toneelkijkers en leerlingen in de zaal zit, vind ik dat altijd tof omdat er dan veel uiteenlopende perspectieven aanwezig zijn,” legt Floris van Delft uit vanaf de rode bank op het podium. “Bij WAT WE DOEN maken we producties over maatschappelijke onderwerpen waarbij het uitlichten van verschillende perspectieven een belangrijk onderdeel is dus dan is het fijn als de mensen in de zaal zich in het stuk herkennen.”

Hoe belangrijk hierbij een goede voorbereiding is, vertelt Floris aan de hand van een mooi voorbeeld uit de praktijk. “In een van onze producties spelen drie acteurs, negen verschillende rollen. Een actrice komt hierbij afwisselend met en zonder hoofddoek het podium op. Een groep leerlingen die de voorstelling bekeek, vond dit niet kunnen en gaf de actrice ervanlangs. De waarde die een hoofddoek heeft voor deze leerlingen en het effect van deze kostuumwissel hebben we vooraf verkeerd ingeschat. Representatie gaat dus veel verder dan alleen vinkjes zetten. Het gaat over doen van goed voorbereidend onderzoek en daarbij ook tegen je eigen blinde vlekken aanlopen.”

“Als ik dit zo hoor, denk ik dat er ook wel iets aan de voorbereiding ontbrak bij de docent,” merkt docent Marijke Heine op. “In mijn CKV-lessen neem ik mijn leerlingen vaak mee op pad. Kunst en cultuur ervaren, doe je niet met een filmpje of plaatje dus neem ik ze bijvoorbeeld mee naar een reguliere theatervoorstelling. Juist geen schoolvoorstelling omdat ik het belangrijk vind dat ze de sociale conventies meemaken die horen bij theaterbezoek. Vooraf hebben we het in de klas uitgebreid gehad over de thematiek en wat ze gaan zien, maar ook over hoe het eraan toe gaat in het theater. Stil zijn, geen chips, telefoon uit, nette kleding, enzovoort. Zo krijgen ze het gevoel dat ze iets speciaals gaan meemaken en kunnen ze zich daar vervolgens op instellen.”   

Weglopen

Host Hizir Cengiz koppelt hier de vraag aan of leerlingen weg mogen lopen tijdens een voorstelling als ze het niet eens zijn met wat erop het podium gebeurt. “Ja dat mag,” zegt programmaleider burgerschap en docent Ahmet Dikbaş. “Natuurlijk is het belangrijk dat leerlingen op de hoogte zijn van de gedragsregels in een theater, maar de vraag is volgens mij, hoe ver moet dat gaan? Je bent stil want dat is een vorm van respect, maar als je het niet leuk vindt, dan ben je vrij om te gaan.” Marijke: “Hier ben ik het niet mee eens. Leerlingen zitten misschien niet altijd vrijwillig in de zaal omdat ze het theater bezoeken in de context van een schoolopdracht. Weglopen hoort daar niet bij. Ook hierom is een goede voorbereiding essentieel. Ik neem de leerlingen mee naar voorstellingen waarmee ik een bepaald doel heb. Van tevoren heb ik contact met de educatief medewerker van de cultuurorganisatie zodat ik goed op te hoogte ben van wat de leerlingen gaan zien en zo dus goed kan inschatten of het passend is of niet.”

Dat je ondanks een goede voorbereiding ook nog weleens de plank misslaat, geeft Marijke meteen toe. “Ik ben ooit met leerlingen naar een voorstelling geweest waar halverwege een naakte man het podium op kwam. Dit had ik niet voorzien en de leerlingen reageerden daar dan ook heftig op. Als ik dat had geweten, had ik de keuze gemaakt om niet te gaan. De vorm van het theaterstuk en artistieke keuzes leiden dan teveel af van de inhoud waarmee ik een bepaald doel had en dat is niet te bedoeling.”

Verbinding met leerling

Daphne Meesman, docent aan het Edith Stein College in Den Haag, vraagt zich voorafgaand aan het gesprek af hoe je als docent recht doet aan alle nuances die er zijn in een klas. “Je wilt een les betekenis geven, maar ook een open gesprek voeren. Zeker in deze tijd van social media bubbels, is de klas een belangrijke plek om andere perspectieven te horen.”

In het gesprek in de zaal komt meermaals terug hoe belangrijk de relatie tussen docent en leerling hierbij is. Ahmet: “Allereerst is het van belang dat je duidelijke basisafspraken maakt in de klas. Denk aan we luisteren naar elkaar, we respecteren elkaars mening en we praten niet over elkaars moeder. De klas is een samenleving op zich dus deze afspraken kun je zien als een grondwet op microniveau waarmee je alles in goede banen leidt.”

Daarna kun je je volgens Ahmet focussen op het leren kennen van je leerlingen. “Veel docenten weten niet wat voor vlees ze in de kuip hebben. Dit weet je ook niet binnen twee maanden. Hier moet je in investeren. Daarna kun je het pas hebben over lastige thema’s.”

Kwetsbaar opstellen

Wat we hierbij niet moeten vergeten, benoemt Saadienne Conep van Stichting Who Am I? al voorafgaand aan het gesprek in het theatercafé. “Je moet ook een stukje van jezelf durven geven als (gast)docent. Je kwetsbaar opstellen helpt leerlingen om ook kwetsbaar en eerlijk te zijn.” Dat dit helpt bij het creëren van een waardevolle relatie tussen docent en leerling, beaamt Marijke. “Op het moment dat ik het achterste van mijn tong laat zien, is de kans groter dat mijn leerlingen dat ook doen. Het is een wisselwerking.”

Bespreken taboes

Als je elkaars perspectief kent, is het bespreken van taboes makkelijker. Daar is het panel het over eens. Marijke: “Zeker als je degene die de moed heeft gevonden zich uit te spreken ook de kans geeft om zijn mening toe te lichten, werk je aan wederzijds begrip. Het doel hiervan is niet om het eens te worden met elkaar, in de klas moet ruimte zijn voor verschillende perspectieven, respect en dialoog.” Moderator Hizir Cengiz stelt hierop de vraag of dit er ook toe mag leiden dat een leerling mag vinden dat een andere leerling niet mag zijn wie die is. Marijke denkt even na en komt tot de conclusie dat wat er binnen de school gebeurt niet op zichzelf staat en het daarom niet veel verschilt van hoe het er in de buitenwereld aan toe gaat. “Ik denk dat we allemaal ervaren dat 100 procent acceptatie niet mogelijk is, in welke situatie dan ook. Mensen denken nu eenmaal verschillend over dingen.”

Acceptatie en tolerantie

Vanuit de zaal maakt Sietse Isings, projectmedewerker bij Anti-discriminatiebureau RADAR hier een opmerking over. “Ik ben docent geweest van een klas waar ik niet door werd geaccepteerd en dat zorgde voor onveiligheid voor mezelf maar ook voor sommige leerlingen. Ik denk dat er inderdaad ontmoeting moet zijn tussen verschillende perspectieven, maar ik denk ook dat juist die acceptatie van de ander daarin ontzettend belangrijk is.”  Ahmet reageert: “Ik denk dat we hierbij twee begrippen goed uit elkaar moet houden: tolerantie en acceptatie. Acceptatie is het streven, maar je kunt leerlingen geen dingen opleggen. Tolereren is daarom de eerste stap. Ik kan bepaald gedrag stimuleren, maar niet verplichten.”

Emma Aivazian, educatiemanager bij Kunstinstituut Melly, komt hier bij de borrel achteraf nog op terug. “In dit soort situaties is het heel belangrijk om ook oog te blijven houden voor de leerling die gekwetst is. Als docent heb je de verantwoordelijkheid om een veilige situatie te creëren voor iedereen. Nog een reden waarom de verbinding met je leerling zo belangrijk is. Als je je leerlingen niet goed kent, dan zie je hun persoonlijke kwetsbare kanten niet.”

Cultuuronderwijs

Dat cultuuronderwijs verschillende werelden bij elkaar brengt, ziet ook Floris. “Op een podium kun je een actuele situatie terugbrengen naar een menselijke ervaring die we allemaal herkennen. Het gevoel van uitgesloten of niet geaccepteerd worden bijvoorbeeld. Via een theaterstuk kun je je publiek ‘liefdevol laten struikelen’ door ze te laten ervaren dat een overtuiging of aanname eigenlijk niet klopt. Toch vind ik ook dat we moeten zien dat een mening van iemand los staat van wie degene is als persoon.”

“Daarom zoek ik altijd naar de gemene deler,” voegt Ahmet daaraan toe. “Bij een strenggelovige en homoseksuele leerling bijvoorbeeld, is de gemene deler uitsluiting. Als je vanuit dat perspectief het gesprek aangaat dan vind ik het als docent niet erg als er gezegd wordt ‘jouw religie of seksuele voorkeur past niet bij mij’. Als je reageert met ‘nee dit kan niet, zo doen wij dat niet in Nederland’, dan ben je die leerling sowieso kwijt. Als je leerlingen de ruimte geeft, kun je er als docent nog iets mee doen.”  

Meer zachtheid

Het slotwoord is voor action-writer en theatermaker Laura van Dolron. In haar ter plekke geschreven column breekt ze een lans voor meer zachtheid en liefde, waarbij het roze kleed op het podium fungeert als mooie metafoor. Ook benadert ze een verspreking tijdens het gesprek op een mooie manier: “‘We gedragen daar’, in plaats van ‘we gedragen ons daar’. Dat vind ik een hele mooie verspreking. Versprekingen zijn zo vaak prachtig. Ik hoorde ooit een hoofdleraar zeggen, it takes a child to raise a village. Toen dacht ik, ja, dat is eigenlijk veel beter. Wij gedragen daar. Ik vind het mooi. Het woord je gedragen en gedragen worden liggen zo dicht bij elkaar. En ik denk dat je gedragen moet worden om je te gedragen. Dat is zo waar.”

Foto's: Tomas Mutsaers