“Zonder samenwerking geen samenleving”, benadrukte kersverse burgemeester Carola Schouten in haar inauguratiespeech in oktober 2024. Deel uitmaken van een gemeenschap, zeker een als Rotterdam, betekent meedoen. Maar wat houdt meedoen in? Hoe geef je invulling aan je burgerschap? Dat leer je door burgerschapsonderwijs, en daarbij is cultuur essentieel. Een uiteenzetting van cultuuronderwijs als sleutel tot burgerschapsonderwijs.
Een grondig besef van burgerschap is nodig, juist nu, en juist hier in Rotterdam. In de neoliberale samenleving staat het individu centraal. Onderzoek wijst uit dat er (grote) groepen Nederlanders zijn die zich afgehaakt voelen, en dat misschien ook wel zijn.1 Het is van belang dat de volgende generatie vanaf jonge leeftijd meekrijgt dat ze wél deel uitmaakt van een (democratische) samenleving, dat ze iets kan doen voor die samenleving, en dat die samenleving ook voor haar iets kan betekenen.
En het is belangrijk dat leerlingen leren hoe ze met elkáár leven, juist in een stad als Rotterdam met een superdiverse leerlingpopulatie. Ruim 45% van de leerlingen in het primair- en voortgezet onderwijs heeft een migratieachtergrond en in sommige wijken loopt dit percentage op tot boven de 70%.2 Dit is ten eerste een kracht. Het maakt van Rotterdam een unieke context waarin kinderen leren omgaan met verschillen, respect ontwikkelen voor anderen en actief participeren in de samenleving. Tegelijkertijd liggen hier uitdagingen, niet alleen voor leerlingen zelf, maar ook voor docenten. Hoe ga je om met veel diversiteit in de klas?
Ahmet Dikbaş gaf tijdens ons publieke gesprek over taboes in het onderwijs alvast een opstapje tot een antwoord op deze vraag: “Alles begint bij het kennen van je leerlingen”. Cultuuronderwijs vormt hierbij een krachtige schakel. Het creëert een veilige ruimte om te reflecteren en experimenteren met verschillende perspectieven. Hier ligt ook een uitdaging. Hoe creëer je een duurzame visie op de implementatie van kunst en cultuur, waarin alle leefwerelden van de diverse leerlingen worden meegenomen? En ligt hier inderdaad de sleutel tot doeltreffend burgerschapsonderwijs?
Binnen cultuuronderwijs ontstaat ruimte om de realiteit in veiligheid te bevragen, onderzoeken en beoefenen.
Wat verstaan we onder burgerschap?
Burgerschap is meer dan kennis van democratie of het naleven van regels. Het is het beoefenen van een actief lidmaatschap van een samenleving. Om hier vaardig in te kunnen worden is burgerschapsonderwijs noodzakelijk. Het leert kinderen en jongeren respect te hebben voor democratische waarden zoals vrijheid en gelijkheid, omgaan met spanningsvelden tussen individuele en gemeenschappelijke belangen en kritisch reflecteren op maatschappelijke vraagstukken.
Maar belangrijker nog; het stimuleert jezelf te leren kennen, begrijpen en te spiegelen aan de ander. Wie ben je in de maatschappij - klein of groot- en wie wil je uiteindelijk zijn? Hoe voer je de dialoog over overeenkomsten en verschillen en wat is ervoor nodig om een ‘goede burger’ te zijn binnen de huidige context van de samenleving?
Wat kan cultuuronderwijs hierin betekenen?
Cultuuronderwijs biedt de ruimte om het spiegelen en reflecteren niet alleen te benoemen, maar ook te ervaren. Door verhalen, beelden, spel en verbeelding leren leerlingen zichzelf en anderen beter begrijpen en oefenen ze in het omgaan met verschil.
Cultuuronderwijs stelt vragen in plaats van antwoorden te geven. Het confronteert, bevraagt en geeft nieuwe openingen. Het biedt leerlingen de mogelijkheid om vanuit hun eigen leefwereld maatschappelijke kwesties te bevragen: Hoe ziet mijn stad eruit? Wie hoor ik wel en niet? Wat vind ik belangrijk, en waarom?
Hierin is, zoals de Amerikaanse filosoof Martha Nussbaum stelt, verbeelding essentieel. Zij pleit voor ‘narratieve verbeelding’: het vermogen om je in te leven in het leven van een ander. Cultuuronderwijs activeert precies dit: het nodigt uit tot meeleven, zonder jezelf te verliezen. Je leert, kortom, niet alleen over de wereld, maar ook over je plek daarin.
Hoogleraar cultuureducatie Edwin van Meerkerk ziet cultuuronderwijs als het leren van een vorm van sabotage. Je leert je kritisch te verhouden tot je eigen, en andermans (voor)oordelen, en tot de heersende waarden van de samenleving waarin je opgroeit. Democratische waarden leren en tegelijkertijd saboteren? Dat klinkt tegenstrijdig. Toch zijn het juist zulke tegenstrijdigheden waarmee cultuuronderwijs ons leert leven. De wereld is complex en cultuuronderwijs leert je daar op je eigen manier kritisch in te staan.
Drie ingangen voor burgerschap binnen cultuuronderwijs
Er zijn veel wegen om aan de slag te gaan met burgerschap binnen cultuuronderwijs. We zetten er een aantal voor je op een rij:
-
Dialoog – Kunst als aanleiding tot gesprek: over waarden, verschillen, perspectieven.
-
Kennis – Begrip van democratie, geschiedenis en maatschappelijke structuren via culturele bronnen.
-
Houding – Ontwikkeling van empathie, kritisch denken en verantwoordelijkheid door te maken en mee te maken.
Burgerschap in de Rotterdamse context
Rotterdam is rauw, rijk en gelaagd. In veel wijken wonen jongeren met uiteenlopende achtergronden en uiteenlopende verhalen. Cultuuronderwijs helpt die verhalen zichtbaar te maken en zet aan tot ontmoeting. Zo ontstaat burgerschap niet uit lesstof, maar uit ervaring.
Tegelijk zien we dat burgerschapsonderwijs nog te vaak worstelt met abstracte kaders of te algemene formats. KCR werkt daarom met scholen aan trajecten op maat, waarin burgerschap betekenis krijgt binnen de concrete context van een school, een klas, een wijk.
Zonder goede voorbereiding en begeleiding kan kunstonderwijs zijn doel voorbijschieten en zelfs weerstand oproepen bij leerlingen. De sleutel ligt in het begeleiden van leerlingen bij het interpreteren en verbinden van kunst met maatschappelijke vraagstukken. Hierdoor kan kunst bijdragen aan een breder begrip van democratie, gelijkheid en andere kernwaarden van burgerschap.
Hoe kan KCR jou ondersteunen?
Wij ondersteunen scholen bij het verweven van burgerschap en cultuuronderwijs. Burgerschapsonderwijs gaat, net als cultuuronderwijs, verder dan een uur in de week les. We werken vanuit de vraag van de school, koppelen culturele partners aan scholen, vertalen landelijke kaders naar lokale realiteit en helpen scholen bij het vormgeven van hun visie. Want burgerschap, dat leer je samen. In de klas, op het schoolplein en in de stad.
Wil je hier meer over weten of heb je een concrete vraag? Vraag een vrijblijvend gesprek aan met jouw gebiedsconsulent.
Bronnen
- Kunst kan burgerschapsonderwijs versterken, Kunstzone
- Creativiteit verrijkend voor burgerschapsonderwijs?, UVH
- Kunst- en Cultuuronderwijs als Burgerschapsonderwijs, LKCA
- Kunst en cultuur als kapstok voor burgerschapsonderwijs, Onderwijs 010
- Whole school approach to Education for Sustainability, Leren voor morgen
- Handboek Burgerschapsonderwijs po, ProDemos
- Handboek Burgerschapsonderwijs vo, ProDemos
- 2Doc Young Plato, NPO Doc (2022)
- I ASK, Joods Cultureel Kwartier
- Aanbod burgerschapsonderwijs, Onderwijs 010
- Sabotage. Wat we doen als we cultuureducatie doen, Radboud Repository